کاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در مدیریت نوین روستایی

مقدمه

بدون شک امروزه، مهاجرت روستائیان به عنوان یکی از مسائل و دغدغه­ های جدی مدیران و مسئولین این حوزه می­ باشد که اهدافی چون استفاده بهینه از منابع طبیعی، افزایش تولید در راستای امنیت غذایی، تعادل جمعیتی و ... را به دنبال دارد. با ورود بشر به هزاره سوم که از آن به عنوان عصر اطلاعات و گسترش دنیای مجازی یاد می­ کنند، جهان رویکرد جدیدی در پیش گرفته و در حال ورود به تاریخ و جغرافیای متفاوت شده است. ^[1]

دستیابی و توانایی بهره­ گیری از اطلاعات، نقش مهمی در افزایش توانایی­ های فرد یا جامعه در زمینه تحصیلات، اشتغال و فعالیت­ های اقتصادی، صنعتی و دیگر ابعاد زندگی انسان دارد که از این روی دستیابی و توانایی استفاده از اطلاعات، انسان‌ها و جوامع را به دو بخش دارای اطلاعات و بدون اطلاعات تقسیم کرده است. این شکاف باعث جدایی کشورهای توسعه­ یافته از کشورهای در حال توسعه، نسل­های قدیم از نسل­های جدید و همچنین کیفیت زندگی مردم شهری از مردم روستایی شده است و روز به روز این شکاف در حال گسترش است. بسیاری از جلوه­ های زندگی در جهانی دیجیتال گرد آمده‌اند و محیط نمادین جدیدی به وجود آورده ­اند که در آن دنیای مجازی واقعیت آشکار زندگی کنونی است که گویی دنیا را به صورت دهکده جهانی درآورده است.^[2]

آثار ارتباطات و فناوری اطلاعات

ارتباطات و فناوری اطلاعات یا به اختصار ICT با افزایش شفافیت، بهره ­وری، توسعه منابع انسانی، آموزش، برابری جنسیتی و توانمندسازی روستاییان به عنوان یک سیستم ارتباطی موثر، اثرات مثبتی بر کاهش فقر در محیط­های کمتر توسعه­ یافته داشته و نقش سازنده­ای در توسعه پایدار روستایی ایفا می­ نماید. ^[3]

مدیریت نوین روستایی شامل شورای اسلامی روستا به عنوان نهاد تصمیم­ گیر، برنامه­ ریز و سیاستگذار و دهیاری به عنوان بازوی اجرایی شورا و مسئول اجرای امور روستا می­تواند با استفاده از راهبرد توسعه مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات توسعه جهشی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در روستا پایه ­ریزی و اجرا نماید. همچنین راهبرد توسعه مدیریت نوین روستایی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در برخی از کشورها توانسته است موفقیت­های خوبی در کاهش شکاف موجود بین شهر و روستا حاصل نماید. ^[4]

البته نباید فراموش کرد که ارتباطات و فناوری اطلاعات نه به­ عنوان هدف، بلکه ابزاری برای توسعه و آبادانی است. در واقع ارتباطات و فناوری اطلاعات نمی­تواند به خودی خود فقر، عدم تعادل، نابرابری و شکاف­های توسعه در روستا را از میان بردارد. اما می­تواند توانایی انسان را از طریق ایجاد و تقویت فرصت­های دیجیتال در زمینه‌های مختلف افزایش دهد.

در واقع اثر پذیری و نفوذ ارتباطات و فناوری اطلاعات در عصر نوین، توسعه روستایی را اجتناب­ ناپذیر ساخته است. امروزه حرکت کشورها در راستای توسعه مبتنی بر فضای مجازی، حرکتی جهشی به شمار می­ رود و این پدیده الگوی سنتی تعامل مردم روستا با دولت و در سطحی کلان­تر الگوی سنتی توسعه روستایی را به شدت به چالش کشیده است. ^[5]

جهت­ گذاری سیاست­گذاری بر محوریت ارتباطات و فناوری اطلاعات و برنامه­ ریزی در راستای به خدمت درآوردن این پدیده نوین مؤید این واقعیت است که متولیان توسعه از جمله توسعه روستایی به کارکرد انطباقی سیستم و سازگاری با محیط مجازی بیش از پیش واقع گشتند. شکاف میان کشورهای توسعه ­یافته و در حال توسعه، ناکارآمدی سازمان­های بخش عمومی در خدمت ­رسانی مطلوب، بالا بردن سطح انتظارات جامعه از دولت، انقلاب ارتباطات و فناوری اطلاعات و فشارهای رقابتی از جمله عواملی هستند که ضرورت بازاندیشی در فرآیند خدمت­ رسانی و ناکارآمدی الگوی سنتی نمایان و شتاب بخشیده است. ^[6]

در اینجا سه گام پیشنهادی برای تحقق کاربردی نمودن ICT در روستاها پیشنهاد شده است که در ادامه به صورت تفصیلی به آنها خواهیم پرداخت.

• گام اول: پذیرش
• گام دوم: چشم­انداز و هدف­گذاری
• گام سوم: استقرار

گام اول -  پذیرش

آغاز فرایند بازاندیشی در الگوی سنتی خدمت‌رسانی و تداوم این فرایند تا رسیدن به الگوی نوین توسعه روستایی مستلزم نگرش مثبت متولیان توسعه روستایی به کارکردهای فناوری اطلاعات و پذیرش این الگوی جدید است. همچنین پژوهش­ها حاکی از آنست که بسیاری از سیاست­ها و برنامه­ هایی که از حمایت مدیریت، به­ ویژه حمایت مدیران رده عالی دولت برخوردار نبوده است در مرحله اجرا با مانع مواجه شده و به شکست واقعی یا اجرای ناموفق انجامیده است. ^[7]

همچنین علاوه بر پذیرش الگوی جدید از سوی مدیران رده عالی، ساختار حمایت قانونی نیز یکی از پیش شرط­های مهم آغاز فرایند تحول در خدمت­رسانی به محیط روستایی است. در صورتی که قوانین مرتبط با توسعه روستایی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در جامعه وجود داشته باشد اما دست اندرکاران توسعه روستایی از چنین قوانینی پشتیبانی و حمایت نکنند عملاً یا قانون مذکور به مرحله اجرای واقعی نخواهد رسید و یا اگر هم به اجرا درآید کیفیت اجرا در سطح قابل قبولی نخواهد بود و میزان منابع صرف شده با کیفیت خروجی برنامه اجرا شده سازگاری نخواهد داشت.

اخیرا مطالعاتی در خصوص توسعه و کاربری ارتباطات و فناوری اطلاعات در بخش­های مختلف جامعه و به ­ویژه در بخش عمومی انجام شده است که نشان می‌دهد یکی از دلایل اصلی شکست پروژه ­های توسعه و کاربری ارتباطات و فناوری اطلاعات در خدمت­ رسانی در کشورهای توسعه یافته آن است که سیاست­گذاران در این کشورها سیاست­ها و استراتژی­های مرتبط و متناسب با شرایط داخلی تدوین کرده‌اند. ^[8]

توسعه مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در هر بخشی از جامعه بسترهای متعدد فنی-مخابراتی، اجتماعی- فرهنگی، سازمانی- مدیریتی و قانونی- حقوقی را می­ طلبد. شناسایی این بسترها نقش مهمی در تحلیل این شکاف ایفا می‌کند و سیاست‌گذار را در راستای وضع سیاست‌های واقع‌بینانه و پرهیز از آرمان­گرایی رهنمون می­سازد و ساختار موجود جامعه نیز پذیرای آن نبوده و قابلیت لازم برای اجرای را ندارد.

گام دوم – چشم­ انداز و هدف­گذاری

در مرحله بعد توسعه روستایی نیاز به تعریف چشم­ انداز، ماموریت، اهداف، خط­ مشی­ها و راهبردهای توسعه روستایی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات است. همچنین تبیین کاربردها و کارکردهای توسعه روستایی مبتنی بر ICT با هدف کاهش ابهام و ایجاد دورنمای روشن باید مورد توجه قرار گیرد. این ارتباطات شامل ارتباط سازمان­های متولی امور روستایی با روستاییان، ارتباط روستاییان با روستاییان، ارتباط سازمان­های متولی امور روستایی با یکدیگر و ارتباط سازمان­های غیردولتی فعال در امور روستایی با سازمان­های دولتی است.

نکته مهم دیگری که در این مرحله اهمیت دارد، تعریف استانداردهای ارتباطی با هدف تقویت امکان تجمیع سامانه‌های اطلاعاتی در مراحل تکمیلی توسعه مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات و اتخاذ رویکردی کلان- بخشی توسط سازمان­های متولی خدمت­ رسانی و توسعه روستایی است.

گام سوم - استقرار

در نهایت ایجاد بسترها و مدیریت تحول آن­ها در چهار بعد فناوری، منابع انسانی، اطلاعات و فرآیندها صورت می­گیرد. طرح‌های مرتبط با توسعه و کاربری ارتباطات و فناوری اطلاعات در ساختار کلان دیوان­ سالاری معمولاً پیوند دهنده سه بعد فناوری، کسب ­وکار و اطلاعات   سازمان­هاست. هرچقدر این پیوند از کیفیت بیشتری برخوردار باشد سازمان کارکرد بهتری دارد البته عامل اصلی پیوند دهنده ابعاد سه­ گانه فناوری، کسب وکار و اطلاعات، عامل انسانی است.

 از آنجایی که منابع انسانی عامل اصلی تحول در دیوان­سالاری، بهبود دهنده فرایند خدمت­رسانی و محرک اصلی توسعه و کاربری فناوری اطلاعات می­باشد. توانمندسازی منابع انسانی می­تواند نقش موثری در روند استقرار در الگوی جدید داشته باشد‌. ^[9]

توسعه و کاربری ارتباطات و فناوری اطلاعات در امور روستایی و بسترسازی جهت استقرار آن رویکردی مرحله­ای و تدریجی است. در واقع پس از آنکه بسترها و مدیریت تحول فراهم شد می‌توان فرایند استقرار را آغاز نمود. معمولاً  شروع فرایند استقرار، طراحی و ایجاد پورتال به گونه­ ای است که پنجره واحدی به روی روستاییان گشوده شود و آن­ها بتوانند با مراجعه به این پورتال بسیاری از نیازهای اولیه اطلاعاتی خود را مرتفع نمایند به طور مثال می­ توان به پرداخت هزینه­ های آب، برق، تلفن، بازپرداخت وام، پرداخت جریمه­ ها، تمدید مجوزهای دریافت شده و غیره از جمله تراکنش­ هایی است که کاربر تجربه خواهد کرد. البته هر اندازه کمیت این تراکنش‌ها افزایش یابد یکپارچه­ سازی بیشتری در سیستم نیاز است.

ضمن آنکه در این مرحله موضوعاتی همچون امنیت، حفظ حریم خصوصی افراد، هویت الکترونیک، قابلیت اطمینان تعاملات برخط به دلیل مطرح بودن مسائل مالی در تراکنش­ها به توجه و حساسیت بیشتری نیاز دارد. ^[10]

نتیجه­ گیری

لزوم حفظ جمعیت در مناطق روستایی برای استفاده بهینه از منابع طبیعی، حفظ توازن جمعیتی، افزایش تولید، تعادل جمعیتی در پهنه سرزمینی و پیشگیری از مسائل رو به رشد ناشی از مهاجرت روستائیان، ضرورت توجه جدی به سکونتگاه­ های روستایی را اجتناب­ ناپذیر نموده است.

در حقیقت بسیاری از جلوه­های زندگی در جهانی دیجیتال گرد آمده­اند و محیط نمادین جدیدی به وجود آورده­اند که در آن، دنیای مجازی واقعیت آشکار زندگی کنونی است و بشر هزاره سوم پا به دوران فشردگی "زمان - فضا" نهاده است. در چنین فضایی یکی از نیازهای اساسی، شناخت نسبت­های جدیدی است که در تحولات فناورانه رخ داده است.

در این مقاله سعی شده است کاربردهای ارتباطات و فناوری اطلاعات از نگاه مدیریت نوین روستایی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و سه راهکار برای آن پیشنهاد شده است. نخست وضع قوانین مرتبط با توسعه روستایی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در جامعه و پذیرش الگوی جدید از سوی مدیران رده عالی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.  سپس بعد توسعه روستایی نیاز به تعریف چشم ­انداز، ماموریت، اهداف، خط­ مشی­ها و راهبردهای توسعه روستایی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات دارد و در نهایت استقرار و ایجاد بسترها می­ بایست در چهار بعد فناوری، منابع انسانی، اطلاعات و فرآیندها مورد بررسی قرار گیرد.

منابع

[1] کارانکراس، فرانسیس، 1381 "زوال فاصله­ها"، ترجمه نصرالله جهانگرد و همکاران، تهران: دبیرخانه شورای عالی اطلاع­رسانی.

[2] Harvey, D., 1989, "The Condition of Post modernity", OXFORD: Blackwell.

[3] UNDP, 2002, "Strengthening Rural Decentralization using Information Technology; Sustainable Human Development", available from: www.undp.org.

[4] Sorj, B., 2003, "Brazil and digital divide", Conference Inequality in the Information Society. UNESCO, Brazil.

[5] West, D.M., 2004, "E–Government and the Transformation of Service Delivery and Citizen Attitudes", Public Administration Review, 62(4), pp. 424-433.

[6] Lenkowsky, R. and Perry, J.L., 2000, "Reinventing Government: The Case of National Service", Public Administration Review, 6(4), pp.298-307.

[7] Heeks, R., 2002, "E–Government in Africa: Promise and Practice", Working Paper, 13, ISDPM, University of Manchester.

 [8] DPEPA (Division for Public Economics and Public Administration) and ASPA (American Society for Public Administration), 2002, "Benchmarking E–Government: A Global Perspective", Available from: www.unpan.un.org .

[9] Lenk, K., 2002, "Electronic Service Delivery–A Driver of Public Sector Modernization", Information Polity, 7, pp. 87-96.

[10] Moon, M.J., 2002, "The Evolution of E– Government Among Municipalities: Rhetoric or Reality?", Public Administration Review, 62(4),pp. 424-433.